Những ngày này, toàn Đảng, toàn quân, toàn dân ta đang hướng về kỷ niệm 75 năm cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2/9. 75 năm đã đi qua, nhưng những ký ức về một thời bị thực dân Pháp xâm lược, phong kiến bóc lột, áp bức vẫn còn vẹn nguyên trong tâm trí những người dân của mảnh đất thị xã Lai Châu ngày ấy nay là thị xã Mường Lay. Những câu chuyện, những hồi ức của họ mà chúng tôi đề cập sẽ phần nào khắc họa những gian khổ của người dân thị xã Lai Châu thời bấy giờ.
Trong lịch sử hình thành 100 năm của hai tỉnh Điện Biên và Lai Châu, có một thời gian dài vùng đất này nằm dưới quyền cai trị của cha con Đèo Văn Long, lãnh chúa của khu tự trị Thái ghi dấu thời thống khổ của nhân dân vùng ngã ba sông Đà nói riêng, nhân dân hai tỉnh Điện Biên - Lai Châu nói chung. Sau khi chiếm được Lai Châu, thực dân Pháp dựng lên một bộ máy quan lại người bản xứ, Cha con chúa Thái - Đèo Văn Long chia nhau cai quản các châu lỵ. Dựa vào sự bảo trợ tinh thần cũng như sức mạnh quân sự của Pháp, Đèo Văn Long thẳng tay đàn áp và bóc lột thậm tệ dân ta. Đèo Văn Long bắt nhân dân vùng ngã ba sông Đà làm lính, đi phu, phục dịch cho gia đình mình. Các tay sai của lính Pháp đàn áp nhân dân bằng nhiều thủ đoạn, hãm hiếp phụ nữ, cướp bóc tài sản. Là một trong số những người từng có gần 20 năm phải phục vụ cho gia tộc họ Đèo và người Pháp, bà Lò Thị Tươi, bản Chi Luông 2, phường Na Lay năm nay đã 103 tuổi những vẫn còn nhớ rất rõ những năm tháng đã qua. Là người hát hay múa giỏi nên bà Lò Thị Tươi cùng 10 cô gái khác được gọi tham gia vào đội múa, mỗi lần có các quan Tây tới là gia đình Đèo Văn Long lại cho các đội múa ra múa chào từ ngoài cổng đón vào. Đấy là những ngày được báo trước, còn có những lần các quan Tây đến ăn uống xong xuôi, nhà Đèo liền nổi trống gọi các thành viên đội múa thay váy áo, trang điểm đẹp đẽ đến múa.
Trong trí nhớ của ông Lò Văn Cai, bản Chi Luông 1, phường Na Lay người sinh ra và lớn lên trong thời kỳ thực dân Pháp cai trị. Khu dinh thự Đèo Văn Long được xây dựng vào năm 1896 bằng mồ hôi và nước mắt của đồng bào các dân tộc Điện Biên - Lai Châu. Đây là nơi ăn chơi truỵ lạc của bọn thống trị, là nơi giam cầm, tra tấn dã man những người yêu nước. Ngoài việc cho quân lính đi cướp bóc vơ vét của cải của nhân dân trong vùng, Đèo Văn Long bắt nhân dân đi làm phu, chèo thuyền vận chuyển hàng hóa chở lâm thổ sản mà hắn đã cướp được của nhân dân địa phương mang xuống miền xuôi bán, sau đó chở hàng hóa lên bán cho người dân địa phương. Ông Lò Văn Cai cho biết: “Năm ấy ông 21 tuổi bị bắt đi phu, đi gác trực bảo vệ cho dinh thự nhà họ Đèo, mỗi lần là 7 ngày trực ở đấy mới cho về. Khổ lắm, ai cũng kêu mà không nói được, nói là nó giết ngay vì mọi quyền hành đều do cha con Đèo Văn Long nắm giữ.
Trải qua bao gian khổ dưới sự cai trị của đế quốc thực dân, năm 1953 chiến dịch giải phóng Lai Châu thành công, thực dân Pháp rút chạy. Giặc tan, đó là lúc đồng bào người Thái trắng nơi ngã ba sông Đà kết thúc những năm tháng khổ cực để đến nay, 75 năm qua mảnh đất thị xã Mường Lay đã đổi thay và khoác trên mình tấm áo mới, nhất là sau khi thực hiện công tác tái định cư thủy điện Sơn La. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, nhân dân các dân tộc thị xã Mường Lay luôn chuyên cần trong lao động sản xuất, vượt qua khó khăn, thử thách, đời sống của nhân dân ngày một ấm no.
Đất nước đã hòa bình, vào những ngày cả nước đang hướng về ngày Tết độc lập của dân tộc, những người con của mảnh đất Mường Lay đã từng trải qua ách thống trị cực khổ của đế quốc, thực dân và bè lũ tay sai có dịp để nhìn lại những năm tháng đã đi qua để cảm nhận giá trị của hòa bình và độc lập tự do./.