Thị xã Mường Lay (Châu Lai, thị trấn Mường Lay, thị trấn Lai Châu, thị xã Lai Châu trước đây) có bề dày lịch sử và truyền thống văn hóa lâu đời; có vị trí quan trọng về an ninh, quốc phòng của tỉnh Lai Châu trước đây và tỉnh Điện Biên hiện nay
Trong lịch sử và cả hiện tại, nhân dân các dân tộc thị xã Mường Lay có ý chí đấu tranh kiên cường, bất khuất chống giặc ngoại xâm và xây dựng quê hương, đất nước. Những tài liệu lịch sử và những di tích còn lưu giữ đến nay đã phần nào khắc họa truyền thống ấy: \\"Thế kỷ XV, trước sự xâm lược của giặc phương Bắc, thổ ty châu Ninh Viễn là Đèo Cát Hãn đã đầu hàng làm tay sai cho giặc câu kết với bọn Kha Lại ở Ai Lao, đem quân đánh chiếm Mường Muổi (Thuận Châu). Vua Lê Lợi đã cùng tướng Lê Sát đem quân lên châu Ninh Viễn trị tội Đèo Cát Hãn. Để nhắc nhở người đời sau về nơi \\"phên giậu\\" của Tổ quốc, mùa đông năm Tân Hợi (1431), Lê Lợi đã cho khắc bài thơ lên vách đá Pú Huổi Chỏ. Năm 1873, thực dân Pháp đánh chiếm Bắc kỳ, tù trưởng Châu Lai là Đèo Văn Trì đã sát cánh cùng tướng Cờ đen Lưu Vĩnh Phúc, tù trưởng vùng Văn Chấn - Văn Bàn Nguyễn Văn Quang và tù trưởng Phong Thổ Đèo Văn Toa phối hợp chống Pháp và đã gây cho chúng những thất bại nặng nề. Những năm sống dưới ách thống trị của thực dân Pháp và bọn quan lại tay sai, cuộc sống của đồng bào các dân tộc Châu Lai vô cùng cực khổ. Mâu thuẫn giữa nhân dân các dân tộc với thực dân Pháp và bọn tay sai ngày càng gay gắt. Đồng bào các dân tộc Lai Châu nóng lòng chờ đón cán bộ cách mạng đến giác ngộ, lãnh đạo để đi theo cách mạng, giải phóng quê hương\\".
Ngày 12/12/1953, huyện Châu Lai và thị trấn Mường Lay được giải phóng. Thị trấn có vị trí chiến lược quan trọng tạo thành gọng kìm bao vây phía bắc cứ điểm Điện Biên Phủ của thực dân Pháp. Nhân dân các dân tộc thị trấn Lai Châu cùng nhân dân cả tỉnh Lai Châu và cả nước đã cung cấp sức người, sức của và là địa bàn trung chuyển lương thực, thực phẩm, thuốc men, các phương tiện chiến đấu từ căn cứ địa Việt Bắc và sự giúp đỡ của bạn bè quốc tế cho chiến dịch Điện Biên Phủ, góp phần quan trọng vào chiến thắng Điện Biên Phủ năm 1954. Sau chiến thắng Điện Biên Phủ, Mường Lay (Lai Châu cũ) được tỉnh Lai Châu chọn đặt các cơ quan của tỉnh, cho đến năm 1995 thì các cơ quan của tỉnh chuyển về thị xã Điện Biên Phủ theo quyết định của Chính phủ. Trong suốt 60 năm qua, Đảng bộ và nhân dân các dân tộc thị xã Mường Lay đã phát huy truyền thống đoàn kết, đấu tranh kiên cường, lao động sáng tạo, vượt khó đi lên và đạt được nhiều thành tựu quan trọng. Truyền thống kiên cường ấy đã và đang được Đảng bộ, chính quyền, nhân dân các dân tộc thị xã phát huy trong công cuộc phát triển kinh tế - xã hội, nhằm từng bước vững chắc đưa thị xã ngày càng ổn định và phát triển, trở thành một đô thị trung tâm ở khu vực phía bắc của tỉnh Điện Biên.
Tháng 6/2001, Quốc hội khóa X quyết định đầu tư Dự án xây dựng Nhà máy Thủy điện Sơn La với quy mô và công suất lớn nhất Đông Nam á; toàn thị xã Mường Lay nằm trong vùng tái định cư Thủy điện Sơn La. Đứng trước vận mệnh mới với nhiều tiềm năng, lợi thế mới nhưng cũng nhiều khó khăn, vất vả mới, Đảng bộ và nhân dân thị xã Mường Lay đã phát huy nội lực, tranh thủ tối đa các nguồn lực, sự hỗ trợ của Trung ương, của tỉnh... tập trung khai thác tiềm năng, thế mạnh, tạo bước đột phá về phát triển kinh tế - xã hội gắn với thực hiện di dân tái định cư Dự án Thủy điện Sơn La, tái thiết đô thị. Trong điều kiện gặp rất nhiều khó khăn, nhưng với sự quyết tâm chính trị của Đảng bộ, sự chung sức, chung lòng của nhân dân các dân tộc thị xã cùng với sự giúp đỡ tạo điều kiện của Trung ương, tỉnh và các đơn vị bạn, trong 7 năm (2004 - 2010) thị xã đã hoàn thành kế hoạch tái định cư cho 3.443 hộ dân, từng bước xây dựng thị xã Mường Lay phát triển, tốc độ tăng trưởng bình quân giai đoạn 2006 - 2010 đạt 11,86%/năm.
Sau nhiều năm nỗ lực vượt khó, đến hôm nay, thị xã Mường Lay đã có nhiều đổi thay toàn diện về cảnh quan đô thị; đời sống của người dân sau tái định cư đang dần ổn định và phát triển. Tình hình an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội được giữ vững và ổn định. Trong tương lai, các công trình công cộng, hạ tầng kỹ thuật như: Hệ thống giao thông, công viên cây xanh, sân vận động, trung tâm thương mại, hệ thống các chợ, vùng lòng hồ... sẽ phát huy hiệu quả đầu tư. Những di tích lịch sử hiện có trong vùng như bia Lê Lợi, nhà tù Đồi Cao, khu nghỉ mát Pú Vạp, đặc biệt là nét văn hóa truyền thống của đồng bào Thái trắng... là những tiềm năng, lợi thế to lớn để phát triển dịch vụ, du lịch ở thị xã Mường Lay. Đây cũng là những mục tiêu cơ bản đã được Đảng bộ thị xã xác định trong nhiệm kỳ 2010 - 2015.
Trên cơ sở những thành tựu đã đạt được, trong những năm tới, thị xã xác định: Tiếp tục đổi mới, nâng cao năng lực lãnh đạo, sức chiến đấu của Đảng bộ; đẩy mạnh cải cách hành chính, nâng cao hiệu quả hoạt động của chính quyền; phát huy vai trò hoạt động của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể; tăng cường đoàn kết, phát huy sức mạnh tổng hợp của toàn Đảng bộ và nhân dân các dân tộc. Hoàn thành các mục tiêu, nhiệm vụ dự án di dân tái định cư Thủy điện Sơn La, trọng tâm là đẩy nhanh thực hiện quy hoạch sản xuất, chuyển đổi ngành nghề, sớm chia đất sản xuất cho các hộ nông nghiệp, từng bước đảm bảo đời sống ổn định, bền vững cho các hộ dân tái định cư. Hoàn thành xây dựng đô thị theo quy hoạch đã được phê duyệt; quản lý tốt quy hoạch, kiến trúc đô thị, đáp ứng các tiêu chí của đô thị loại IV. Đẩy mạnh phát triển kinh tế - xã hội theo hướng thương mại - dịch vụ - du lịch; duy trì phát triển nông - lâm nghiệp, công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp, nuôi trồng đánh bắt thủy sản. Phấn đấu xây dựng thị xã Mường Lay thành trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa - xã hội ngày càng giàu đẹp. Đến năm 2015 cơ bản hoàn thành mục tiêu, nhiệm vụ di dân tái định cư dự án Thủy điện Sơn La gắn với tái thiết đô thị; mỗi năm giảm 10% số hộ nghèo hiện có (năm 2013 còn 166 hộ nghèo); giữ vững ổn định chính trị, trật tự an toàn xã hội, đảm bảo quốc phòng, an ninh; kiềm chế và đẩy lùi các loại tội phạm và các tai, tệ nạn xã hội.
Tự hào về truyền thống và những thành quả đã đạt được, cán bộ và nhân dân các dân tộc thị xã Mường Lay luôn luôn tri ân sâu sắc đối với những tình cảm mà Đảng, Nhà nước, quân và dân cả nước đã dành cho Mường Lay. Đây cũng là niềm tin, là động lực để thị xã Mường Lay tiếp tục phát huy truyền thống, khắc phục mọi khó khăn, thách thức, tranh thủ nắm bắt thời cơ, vận dụng sáng tạo, có hiệu quả chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách của Nhà nước để xây dựng thị xã Mường Lay ngày càng giàu mạnh, văn minh./.
Theo Baodienbienphu.com.vn